Prawo do posiadania obrońcy wyznaczonego z urzędu w procedurze karnej jest zagwarantowane w ustawie zasadniczej. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 42 ust. 2 stanowi, że „każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu”. Powyższa zasada została ujęta także w art. 6 kodeksu postępowania karnego, który stanowi, iż oskarżonemu przysługuje prawo do obrony w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy.

Zgodnie z art. 78 § 1 k.p.k. oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów brony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Powyższa regulacja odnosi się do sytuacji, w której oskarżony chce korzystać z pomocy adwokata, ale jego sytuacja finansowa na to mu nie pozwala. W powyższej sytuacji prezes sądu lub referendarz sądowy wyznacza wspomnianej osobie obrońcę z urzędu w sytuacji, gdy uzna, że warunki materialne oskarżonego lub podejrzanego nie pozwalają na skorzystanie przez niego z obrońcy z wyboru.

Złożenie wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu przez oskarżonego może nastąpić zarówno w formie pisemnej (pismo skierowane do sądu i to na każdym etapie postępowania), jak i ustnej (np. do protokołu przesłuchania w charakterze oskarżonego). „Należyte wykazanie”, że oskarżony nie może ponieść kosztów obrony oznacza konieczność dowiedzenia, że poniesienie kosztów obrony wiązałoby się z realnym uszczerbkiem dla oskarżonego i jego rodziny. Prezes sądu indywidualnie ocenia każdy przypadek i w uzasadnionych przypadkach wyznacza obrońcę w drodze postanowienia. Postanowienie to ma charakter zaskarżalny.

Kodeks postępowania karnego określa katalog spraw, w których korzystanie z pomocy adwokata jest obowiązkowe niezależnie od sytuacji materialnej oskarżonego, wówczas prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy, wyznacza obrońcę z urzędu, jeżeli oskarżony nie ma obrońcy z wyboru. Obrona obligatoryjna przysługuje, m.in. w przypadkach, gdy oskarżony jest: nieletni, głuchy, niemy, niewidomy, zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę, gdy złożony był w sprawie wniosek o wznowienie postępowania a oskarżony zmarł lub zachodzą przesłanki do zawieszenia postępowania i wnioskodawca nie ma wyznaczonego obrońcy z wyboru. Oskarżony musi mieć także obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię.

adwokat Radosław Kostrubiec Zamość